Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ата Заңға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар жобасы бойынша биылғы 5 маусымда республикалық референдум өткізу туралы Жарлыққа қол қойды.
Конституциялық реформа – Прези¬дент¬тің наурыз айындағы Қазақстан халқына Жолдауында айтылған саяси реформалар бағ¬дар¬ламасын жүзеге асыру үшін қол¬ға алынған маңызды іс-шара.
Конституциялық түзетулер жобасы азаматтардың сұранысына негізделген және бүкіл қоғамның мүддесі үшін жүзеге асырылмақ. Ата Заңға енгізілетін өзгерістер мен то¬лық¬тырулар жобасын белгілі заң¬¬гер-құқықтанушылар және конс¬¬титуциялық құқық саласы¬ның ма¬мандары әзірледі. Оған Конс¬ти¬туциялық Кеңес оң бағасын берді.
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың бәрі өзара байланысты және бір мақсатты көздейді. Атап айтқанда, мынадай үдерістерге құқықтық негіз қалыптастыруға арналған:
1.Суперпрезиденттік бас¬қару үлгісі¬нен президенттік респуб¬ликаға түбегейлі көшу;
2.Бірқатар билік өкілеттігін қайта бөлу;
3.Парламенттің рөлін күшей¬тіп, мәртебесін арттыру;
4.Елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейту;
5.Азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіру.
«Қазақстан Республикасының Консти¬ту¬циясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы республи¬калық баспасөзде 6 мамыр күні ресми түрде жарияланды.
Конституцияның қазіргі және жаңа нұсқаларының айыр¬машы¬лығын түсіну, ұсынылып отырған көптеген түзетудің байыбына бару мұндай істен хабары аз адам үшін қиындық туғызатыны анық.
Сондықтан жұртқа ұғынықты болу үшін бұл түзетулер Ата Заңның нақты баптары мен тар¬мақ-тары көрсетілген бірнеше бөлікке бөлінген.
Суперпрезиденттік басқару үл¬гісінен президенттік респуб¬ликаға түбегейлі көшу
Конституциялық реформа билік тармақ¬тары арасындағы қарым-қатынас¬тың тепе-теңді¬гін және оңтайлы болуын қалыптас¬тырады. Сондай-ақ президенттік институттың барынша дербес болуын қамтамасыз етеді.
Ата Заңымыздың 43-бабына 3-тар¬мақ қосылады. Онда Қазақ¬стан Рес¬пуб¬ли¬касының Прези¬денті өз өкілеттік¬терін жүзеге асыру кезеңінде саяси партия¬да бол¬мауға тиіс деп көрсетіледі. Осы логи-каға сәйкес Конституция¬лық Сот¬тың, Жоғар¬¬ғы Соттың және өзге де сот¬тар¬дың төр¬аға¬лары мен судья¬ларына, Орта¬лық сайлау кмис¬¬¬сиясының, Жоғары ауди¬тор¬лық па¬ла¬тасының төрағалары мен мүшелері¬не де осындай тыйым салынады (Конститу¬ция¬ның 23-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы). Соның нәтижесінде саяси бәсеке артып, барлық саяси партияны дамытуға бірдей жағдай қалыптасады, дербес әрі әділ шешім қабылдауға жол ашылады.
Мемлекет басшысы барлық азамат¬қа тең мүмкіндік берілуі¬нің мызғы¬мас кепілі болуға тиіс. Сол себепті Консти¬туцияның 43-бабына 4-тармақ қосылады. Онда «Президенттің жақын туыс¬тары мемлекеттік саяси қыз¬метші¬лердің, квази¬мемлекеттік сектор субъектілері басшы¬ларының қызметтерін атқаруға қақысы жоқ» деп көрсетіледі.
Жұмыс тобы мүшелерінің ұсы¬нысы бойынша Тұңғыш Пре¬зи¬денттің Президент лауазымы¬на қатарынан екі реттен көп сай¬лануына мүмкіндік беретін бап¬тың (Конституцияның 42-бабы 5-тармағының жаңа редак¬циясы), сондай-ақ Тұңғыш Пре¬зи¬денттің мәртебесі мен өкілет¬тіктері Конс¬титуциямен және конс¬титу¬циялық заңмен айқында¬ла¬тыны туралы 46-баптың 4-тармағы Ата Заңнан алынып тасталмақ.
Конституцияның 91-бабынан Тұңғыш Прези¬денттің тәуелсіз Қазақстанның негі¬зін салушы деген мәртебесі туралы нор¬ма алынып тасталады (Конституция¬ның 91-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).
Конституциялық реформаның нәти¬жесінде тиісті аумақтағы ахуал¬ға жауапты жер¬гілікті өкілді және атқарушы орган¬дардың жер¬гілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару өкілеттіктері кеңейеді.
Жобада Президенттің облыстар, рес¬пуб¬ликалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін жоятыны не қол¬данылуын толық немесе ішін¬ара тоқтата тұратыны тура¬лы құзыретін жою көзделген (Конс¬титуцияның 44-бабы 3) тармақ¬шасының жаңа редакциясы).
Сондай-ақ Президенттің аудан, қала, ауылдық округ әкім¬дерін лауазымынан босату туралы құзыретін алып тастау көзделген (Конституцияның 87-бабы 4-тар¬мағының жаңа редакциясы).
Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің құзыретке ие болу тәртібі де едәуір өзгереді.
Конституцияның 87-бабы 4-тармағы¬ның жаңа редакциясына сәйкес енді олар¬ды Президент облыс аумағында орналас¬қан мәслихат депутаттарының немесе респуб¬ликалық маңызы бар қа-лалардың және астананың мәс¬лихат депутаттарының келісі¬мімен тағайындайды.
Бұл ретте Мемлекет басшысы кемінде екі кандидатура ұсы¬нып, дауысқа салады. Дауыс беру¬ге қатысқан депутаттардың көпші¬лігінің дауысына ие болған кандидат келісім алған болып саналады.
Осылайша, жергілікті билікке қатыс¬ты Президенттің өкілеттігі азайып, ол мәслихаттардың рөлін айтарлықтай арттыру арқылы өңірлік деңгейдегі әкімдер¬дің қолына жинақталады.
Бірқатар билік өкілеттігін қайта бөлу
Сенаттағы Президент квота¬сы¬ның саны 15-тен 10 депутатқа дейін азаяды. Оның бесеуін Қазақстан халқы Ассам¬блея¬сы ұсынады (Конституцияның 50-бабы 2-тармағының жаңа редакциясы).
Сенаттың өкілеттігі бірқатар құқық¬тармен толығады. Атап айтқан¬да, Сенат Президент енгізетін Конститу¬ция¬лық Соттың және Жоғары Сот Кеңесі¬нің төрағалары лауазымына канди¬дат¬тарды келісу құқығына ие болады (Конс¬титу¬цияның 44-бабы 4) тармақшасының, 55-бабы 2) тармақшасының және 82-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы).
Жалпы, Конституциялық Сот (қазіргі Конституциялық Кеңестің орнына) құру арқылы конституциялық бақылау жасау институты жаңғыртылады.
Конституциялық Сот 11 судьядан тұрады (қазіргі Консти¬туциялық Кеңестің 7 мүшесі бар).
Конституциялық Соттың құрамы мы¬на¬дай тәсілмен жасақ¬тала¬ды: 6 судьяны Пар¬ламент (Мәжі¬ліс пен Сенаттың әр¬қай¬сы¬сы 3 судьядан), 4 судьяны Пре¬зидент тағайындайды. Консти¬ту¬ция¬¬лық Сот-тың төрағасын жоға¬ры¬¬да айтыл¬ған¬дай Сенат¬тың келісі¬мі¬мен Президент тағବ¬йын¬¬дайды (Конс-титуцияның 57-бабы 1) тар¬мақшасының, 58-бабы 3-тар¬мағы 7-тармақшасының және 71-бабының жаңа редакциясы).
Республикалық бюджеттің атқары¬луын бақылау жөніндегі есеп комитеті Жоғары аудиторлық палата болып өзгере¬ді. Оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының алдында есеп береді (Конс¬титуцияның 53-бабы 2) тармақ¬шасы¬ның жаңа редакциясы, 56-бабы 1-тар¬мағындағы 3-1) жаңа тармақшасы).
«Мемлекеттік хатшы» инс¬титуты «Мемлекеттік кеңесші» инс¬титуты болып өзгереді (Конс-титуцияның 44-бабы 19-тар¬мақшасының жаңа редакциясы). Ол Мемлекет басшысына ұсы¬ныстар мен ұсынымдар әзір¬леумен айналысады.
Парламенттің рөлін күшейтіп, мәртебесін арттыру
Конституциялық реформаның нәти¬жесінде биліктің заң шығару¬шы тармағы айтарлықтай өзгереді. Соның арқасында Парламенттің және оның палаталарының рөлі едәуір күшейіп, мәртебесі артады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Пре¬зи¬дент Конституциялық Сот¬тың және Жоғары сот Кеңесінің төр¬ағаларын таға¬йын¬дау үшін Сенат¬тың келісімін ала¬ды. Сондай-ақ Президент Сенатқа 15 емес, 10 де¬путат тағайындайтынын айт¬тық. Оның 5-еуі Қазақстан халқы Ассам¬блея¬сы¬ның ұсынысы бо-йын¬¬ша тағайын¬далады (Конс¬ти¬туцияның 50-бабы 2-тар¬мағының жаңа редакциясы).
Осы орайда Қазақстан халқы Ассам¬б¬леясының Мәжілістегі кво¬тасы Сенатқа беріледі. Оның саны 9-дан 5 депу¬татқа қысқа¬рады. Соған сәйкес Мәжіліс депутат¬тары¬¬ның жалпы саны 107-ден 98-ге азаяды (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының жаңа редакциясы).
Мәжіліс депутаттары аралас сайлау жүйесімен, яғни про¬по¬р¬¬ционалды және мажоритар¬лы жүйе бойынша сайланады (Конс¬титуцияның 50-бабы 3-тар¬мағының жаңа редакциясы). Аралас сайлау жүйесі барлық азамат¬тың құқықтарын толық сақ¬¬тауға, сайлаушылардың мүдде¬сін қор¬ғауға мүмкіндік береді.
Сайлаушылардың бір мандатты сайлау округі бойынша сайланған Мәжіліс депутат¬тарынан мандатты кері қайтарып алу құқығы енгізіледі (Конституцияның 52-бабы 5-тармағының жаңа редакция¬сы). Соның нәтижесінде демократия дәстүрлері нығая түседі, депутаттар мен сайлаушылардың арасында өзара жауапкершілік пен сенімге негізделген жаңа саяси мәдениет қалыптасады.
Мәжілістің құзыреті кеңейіп, рес¬публикалық бюджеттің ат¬қарылу сапасына парламенттік бақылау күшейеді. Ол үшін, бұған дейін айтқанымыздай, Респуб¬ликалық бюджеттің атқарылуын бақы¬лау жөніндегі есеп комитеті Жо¬ғары аудиторлық палата болып қайта құры¬лады. Оның төрағасы жылына екі рет Мәжіліс депутаттарының ал¬дын¬да есеп береді (Конституцияның 53-бабы 2-тармақшасының жаңа редакция¬сы, 56-бабы 1-тармағының 3-1) жаңа тар¬мақ¬шасы). Бұл Мәжі¬лістің және жалпы Парла¬менттің мәртебесін одан әрі күшейте түседі.
Саяси жүйеде тепе-теңдік және теже¬мелік тетіктерді нығайту және заң шығару жұ¬мы¬сын оң-тайландыру мақ¬сатында Мәжі¬ліске заңдарды қабы묬дау (бұрын заң жобаларын қара¬ған және мақұлдаған), ал Сенатқа заң¬дарды мақұлдау не мақұл¬дамау (бұрын заңдарды қабылдаған) құзы-реті бері¬леді (Конституцияның 61-бабы 4 және 5-тар¬мақтарының және 62-бабы 5-тар¬мағының жаңа редакциясы).
Парламент конституциялық заңдарды Палаталардың бірлескен отырысында, кемінде екі оқы-лым¬да қабылдайтын болады (Конс¬титуцияның 53-бабының жаңа редакциясы).
Айрықша қажеттілік туындаса, заң¬дарды жедел қабылдау тәртібі енгізіледі. Халықтың өмірі мен денсаулығына, конституциялық құрылысқа, қоғамдық тәртіпті сақтауға, елдің экономикалық қауіп¬сіздігіне қатер төндіретін жағ¬дайларға жедел ден қою мақ¬сатында Үкіметтің заң шығару баста¬масы арқылы енгізілетін заң жобалары Парламент Палата¬ларының бірлескен отырысында шұғыл қаралады. Бұл заң жобаларын қарау кезінде Үкімет заң күші бар уақытша құқықтық-нормативтік актілер қабылдай алады (Конституцияның 61-бабы 2 және 3-тармақтарын толықтыру).
Бұл тәсіл елге төнген қауіп-қатердің бетін қайтару үшін билік тармақтарының бірлес¬кен әрі шұғыл жұмысын үйлес¬тіруге қажет. Оны қалыпты, күн¬де¬лікті жұмыс барысында қол¬дану¬ға болмайды. Бұл үдеріс Пар¬ламент депутаттары мен Үкі¬мет мүшелерінің өзара жауапкер¬шілікке негізделген қарым-қаты¬насы арқылы іске асады.
Елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейту
Негізгі Заңда жер және жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жан¬уарлар дүниесі, басқа да таби¬ғи ресурстар халыққа тиесілі екені жайындағы норма нақты және кесімді түрде бекітілген. Мен¬шік құқығын халықтың атынан мемлекет жүзеге асырады (Конс¬титуцияның 1-бабы 2-тар¬мағының жаңа редакциясы).
Жоғарыда айтылғандай, Мәжі¬ліс депутаттарын аралас сайлау жүйесімен: біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағында пропорционалды жүйе бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайлау ұсынылады (Конституцияның 50-бабы 3-тармағының және 51-бабы 1-тармағының жаңа редакциясы). Сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланған Мәжі¬ліс депутаттарының мандатын кері қайтарып алу мүмкіндігі пайда болады (Конституцияның 52-бабы 5-тармағының жаңа редакциясы).
Облыстардың, республикалық маңы¬зы бар қалалардың және астананың әкім¬дерін Прези¬дент өңірдің (қаланың) мәс¬ли¬хат¬тарының барлық депутаттың келі¬сі¬мімен және баламалы негіз¬де (кемін¬де екі кандидатура ұсыны¬лады) тағайын¬дайтын болады (Конституцияның 87-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы). Осылайша, белгілі бір өңірдің дамуына жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратын мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару ісіне берілетін кепілдік нығая түседі.
Азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіру
Жоғарыда баяндағанымыздай, Конс¬ти¬туциялық Кеңес Консти¬туция¬¬лық Сот болып қайта құры-лады. Конституциялық Сот аза¬мат¬тардың өтініштері бойынша олардың Конституцияда бекі¬тіл¬ген құқықтары мен бостан¬дық¬тарына тікелей қатысты Қазақ¬стан Республикасының нор¬¬мативтік-құқықтық актілерінің Рес¬пуᬬлика Конституциясына сәйкес¬тігін қарай¬тын болады (Конс-титуцияның 71-74-бап¬тарының жаңа редакциясы).
Өлім жазасын жою туралы шешім конституциялық дең¬гейде түпкілікті бекі¬тіледі (Конс¬титу-цияның 15-бабы 2-тар¬¬мағының жаңа редакциясы).
Прокуратураның құзыреті, оның жасақ¬талуы мен қызмет тәртібі Конс¬титуциялық заңмен белгіленеді (Конс¬титуцияның 83-бабы 4-тармағының жаңа редакциясы). Бұл құқық қорғау қызметінің жүйелі жұмыс істеуін және заңда белгіленген тәртіпке сәйкес мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуын қада¬ғалауды күшейтуге тиіс.
Конституцияның жаңа 83-1-бабы¬ның нормалары Адам құқық¬¬тары жөнін¬дегі уәкілге иммунитет береді. Ол азамат¬тардың құқығы мен бостандығын қорғау кезінде қандай да бір өзге мем-лекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға тәуелді болмайды, ешкімге есеп бермейді. Ол өз жұмысында Конституциялық Сот¬қа жүгіне алады. Адам құ¬қық¬тары жөніндегі уәкілдің құқық¬тық мәртебесі мен қызметін ұйым¬дастыру Конституциялық заң арқылы айқындалады.
Осылайша, конституциялық реформа азаматтардың елді басқару ісіне қатысу мүм¬кіндігін арттырады және саяси үдеріс¬терді шын мәнінде демократияландырады деп толық сеніммен айта аламыз.
Ерлан ҚАРИН,
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы
